Jak ciąża to koniecznie kwas foliowy! O tym jak ważna jest rola tego związku w procesie planowania potomstwa powtarzają nam od lat lekarze, babcie, matki, koleżanki, a nawet nauczycielki biologii w podstawówce. W internecie na jego temat rozpisują się liczne poradniki dla przyszłych mam. Gdy tylko kobieta podejmie świadomą decyzję o posiadaniu bobasa, w jej głowie zapala się lampka – trzeba zacząć brać kwas foliowy! I słusznie.

Ostatnie lata obfitują w szereg nowych badań nad tym związkiem i śmiało możemy powiedzieć, że dużo więcej o nim wiemy. Sposób w jaki kwas foliowy zachowuje się w naszym organizmie stał się podstawą do rozmów o jego nowych formach, ilości, która dostarczana z pożywieniem czy suplementami okazuje się wystarczająca, oraz jaką rolę, poza tematyką ciąży, kwas foliowy odgrywa w naszym organizmie. Dobrze jest sobie tę wiedzę nieco uporządkować.

Zacznijmy od podstaw:

Kwas foliowy = kwas pteroilomonoglutaminowy = witamina B9 = witamina B11 = folacyna = witamina M

Ta nazwa odnosi się do związku, który nie występuje naturalnie w żywności. Jest otrzymywany wyłącznie syntetycznie i dostarczany do organizmu ze wzbogaconymi weń produktami spożywczymi, a także w postaci suplementów diety lub produktów leczniczych.

Foliany to chemicznie pokrewna do kwasu foliowego grupa związków (jego sole), które występują naturalnie w żywności. Sama nazwa (z łac. folium – liść) wskazuje, że ich najbogatszym źródłem są warzywa liściaste oraz świeże owoce.

Kwas foliowy jest jedną z 13 witamin fundamentalnych dla właściwego funkcjonowania organizmu człowieka. Jego synteza w ludzkim organizmie odbywa się  za sprawą bakterii jelitowych i jest bardzo ograniczona. To sprawia, że musi być dostarczany z zewnątrz wraz z pożywieniem czy suplementami diety.

Kwas tetrahydrofoliowy to aktywnie biologiczna postać, w którą przekształcane są w organizmie foliany i kwas foliowy. [1,4]

Co sprawia, że możemy mieć niedobór kwasu foliowego w organizmie?

• w głównej mierze niedostateczna podaż z dietą,
• zwiększone zapotrzebowanie (np. ciąża, laktacja),
• upośledzone wchłanianie jelitowe, spowodowane np. chorobą Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejącym zapaleniem jelita czy celiaklią,
• zaburzenia przemian biochemicznych kwasu foliowego czyli mutacje w obrębie genu MTHF,
• stosowanie niektórych leków przeciwpadaczkowych, przeciwbólowych, zobojętniających sok żołądkowy, leków hormonalnych, doustnych środków antykoncepcyjnych.

Gdzie znajdziemy foliany?

Najbogatsza w foliany jest żywność pochodzenia roślinnego, a zwłaszcza ciemnozielone warzywa liściaste spożywane na surowo (szpinak, jarmuż, sałata, brokuł), rośliny strączkowe czy produkty pełnoziarniste. W produktach pochodzenia zwierzęcego występują w zdecydowanie mniejszych ilościach, jednak wyjątek w tej grupie stanowią podroby.

! Wchłanianie folianów w przewodzie pokarmowym nie przekracza 50% - jest zatem mocno ograniczone.

! Foliany zawarte w żywności są wyjątkowo wrażliwe i łatwo ulegają przemianom do mniej przyswajalnych form.

! Podstawowe procesy przechowywania i obróbki zmniejszają ich ilość o 50-80%! Promienie słoneczne, wysoka temperatura, kwaśne środowisko, gotowanie, a nawet oczyszczanie czy rozdrabnianie powoduje straty kwasu foliowego w produktach spożywczych.

Dlatego nawet żywność wysokofolianowa zwykle nie pokrywa zapotrzebowania organizmu na kwas foliowy?

Na proces wchłaniania folianów składają się liczne czynniki:

• Rodzaj i ilość folianów w diecie
• Pochodzenie produktów (naturalne/syntetyczne)
• Sposób spożywania pokarmów (surowe/gotowane)
• Stopień przetworzenia żywności
• Prawidłowe trawienie i wchłanianie
• Stosowane leki
• Palenie tytoniu czy spożycie alkoholu

!W Polsce 40% spożywanego kwasu foliowego pochodzi z pieczywa (np. chleb z pełnego ziarna), a 25% z warzyw. [2,3,4]

Co sprawia, że możemy mieć niedobór kwasu foliowego w organizmie?

• w głównej mierze niedostateczna podaż z dietą
• zwiększone zapotrzebowanie (np. ciąża, laktacja),
• upośledzone wchłanianie jelitowe, spowodowane np. chorobą Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejącym zapaleniem jelita czy celiaklią
• zaburzenia przemian biochemicznych kwasu foliowego czyli mutacje w obrębie genu MTHF 
• stosowanie niektórych leków przeciwpadaczkowych, przeciwbólowych, zobojętniających sok żołądkowy, leków hormonalnych, doustnych środków antykoncepcyjnych.

Skutki niedoboru kwasu foliowego w organizmie.

Najbardziej narażone na niedobór folianów są kobiety w ciąży, niemowlęta przedwcześnie urodzone i o małej masie urodzeniowej ciała, dziewczęta w okresie pokwitania oraz osoby w podeszłym wieku.

WCN -Wady cewy nerwowej (WCN). Kwas foliowy uczestniczy w tworzeniu kwasów nukleinowych, wytwarzaniu krwinek czerwonych oraz podziałach komórek czyli w kluczowych  procesach, które intensywnie przebiegają w czasie ciąży.

niedokrwistość (anemia) megaloblastyczna, związana z upośledzonym wytwarzaniem czerwonych krwinek. Takie krwinki mają nienaturalnie dużą objętość, są niedojrzałe i przedwcześnie obumierają. Duże znaczenie w jej rozpoznaniu ma zbadanie zawartości folianów w surowicy krwi lub erytrocytach.

!Ryzyko niedokrwistości wzrasta w ciąży i może prowadzić do ciężkich powikłań, takich jak wewnątrzmaciczne obumarcie płodu, odklejenie łożyska, zakażenia czy krwotoki.  

zaburzenia układu nerwowego, dysfunkcje umysłowe. Kwas foliowy bierze udział w syntezie ważnych neuroprzekaźników (adrenalina, noradrenalina, dopamina). Jego deficyt może być związany z zaburzeniami neuropsychiatrycznymi takimi jak demencja, depresja czy psychoza. Również wysokie stężenie homocysteiny, która przy niedoborze kwasu foliowego nie jest neutralizowana na optymalnym poziomie, może prowadzić do miażdżycy tętnic mózgowych, a w efekcie do niedokrwienia mózgu. To sprzyja rozwojowi demencji oraz choroby Alzheimera.

Choroby – sercowo naczyniowe. Niedobór kwasu foliowego powoduje zaburzenia metabolizmu homocysteiny, która gromadzi się we krwi. Nazywana „Cholesterolem XXI” homocysteina indukuje wytwarzanie wolnych rodników, które uszkadzają śródbłonek naczyń krwionośnych, co zwiększa ryzyko rozwoju miażdżycy. Ma też działanie prozakrzepowe. Jej nadmiar związany jest z ryzykiem choroby niedokrwiennej serca, zawału, nadciśnienia tętniczego, chorób zakrzepowo zatorowych czy udaru mózgu.

Nowotwory. Deficyt kwasu foliowego sprzyja aktywacji protoonkogenów do onkogenów. Istnieją badania, które wskazują na  związek między jego niedoborem, a zwiększonym ryzykiem np. powstawania nowotworów jelita grubego, sutka, jajnika, macicy, płuc czy trzustki. [1,4]

Objawy niedoboru kwasu foliowego:

• uczucie zmęczenia i osłabienia
• trudności z koncentracją
• drażliwość,
• bóle głowy,
• kołatanie serca i duszności
• owrzodzenia języka i błony śluzowej jamy ustnej
• objawy żołądkowo–jelitowe.

Źródła:

• 1. Banyś K., Knopczyk M., Bobrowska-Korczak B.: Znaczenie kwasu foliowego dla zdrowia organizmu człowieka [Importance of folic acid for the health of the human body]. Farm Pol 2020;76(2):79-87
• 2. Jarosz M., Błuchak-Jachymczyk B.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL Warszawa 2008; 210-214
• 3. Cieślik E., Kościej A., Kwas foliowy – występowanie i znaczenie, Probl. Hig. Epidemiol., 2012, 93, 1, 1–7.
• 4. Czeczot H. (2008): Kwas foliowy w fizjologii i patologii. Postępy Hig. Med. Dośw., 62.
• Zdjecie: Canva